Trampning Fed mustaqilligiga qarshi chiqishi global bozorlar va pul-kredit siyosati barqarorligiga qanday ta’sir qiladi

Amerika Qo‘shma Shtatlarida markaziy bank mustaqilligining yemirilishi, hozirda Prezident Donald Trumpning tajovuzkor aralashuvlari bilan tahdid ostida, nafaqat ichki iqtisodiyotni, balki global moliyaviy bozorlarni ham beqarorlashtirish xavfini tug‘diradi. Trumpning yaqinda Federal Reserve gubernatori Lisa Cookni ishdan bo‘shatishi va Stephen Miran—Oq Uy maslahatchisi va pul-kredit siyosati ustidan prezident nazoratini ilgari suruvchi—nomzodini tasdiqlashga intilishi, AQSh iqtisodiy barqarorligini o‘n yillar davomida ta’minlab kelgan institutsional mustaqillik tamoyillaridan xavfli chekinishni anglatadi [1]. Federal Reserve mustaqilligiga bu tahdid shunchaki siyosiy harakat emas; bu tarixan pul-kredit siyosatini qisqa muddatli siyosiy tsikllardan himoya qilib kelgan tizim ishonchliligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujumdir.

Markaziy bank mustaqilligi (CBI) zamonaviy iqtisodiy boshqaruvning asosiy tamoyilidir. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mustaqil markaziy banklar inflyatsion kutishlarni barqarorlashtirish va moliyaviy beqarorlikni kamaytirishda samaraliroqdir. Masalan, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) yuqori mustaqillikka ega markaziy banklar global zarbalarga qaramay past inflyatsiyani saqlab qolishda yaxshiroq natijalarga erishishini ta’kidlagan [2]. Aksincha, siyosiy yetakchilar markaziy bank vakolatlarini chetlab o‘tganda—Turkiya va Argentinada kuzatilgani kabi—oqibatlar og‘ir bo‘ladi. Turkiyada Prezident Recep Tayyip Erdogan o‘sishni rag‘batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirishni talab qilgani natijasida Turkiya Markaziy banki (CBRT) ishonchliligi inqirozga uchradi, giperyinflyatsiya (2022 yilda 80% gacha yetdi) va 2018-2021 yillar oralig‘ida lira dollar kursiga nisbatan 40% qadrsizlanishiga olib keldi [3]. Xuddi shuningdek, Argentinada markaziy bank siyosatiga siyosiy aralashuvlar, jumladan, markaziy bank rahbarlarini majburan almashtirish va davlat defitsitini pul bosib chiqarish orqali moliyalashtirish, 2024 yilda inflyatsiya darajasining 292%dan oshishiga olib keldi [4].

Investitsion xavf va daromadlar uchun oqibatlar chuqurdir. Turkiyada markaziy bank faoliyatiga siyosiy aralashuvlar fond bozoridagi o‘zgaruvchanlik bilan bevosita bog‘liq. Borsa Istanbul bo‘yicha tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, Erdogan tomonidan CBRT amaldorlarining ishdan bo‘shatilishi dastlab ijobiy noodatiy daromadlarni keltirib chiqargan, biroq keyinchalik bozor ishonchi pasaygani sari salbiy natijalarga olib kelgan [5]. Bu holat markaziy bank mustaqilligi investorlarga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Agar institutlar siyosiy bosim ostida deb qaralsa, kapital oqimi inflyatsiyadan himoyalangan aktivlarga, masalan, oltin va Treasury Inflation-Protected Securities (TIPS)ga yo‘naltiriladi, aksiyadorlik bozorlarida esa noaniqlik kuchayadi [6]. Argentinada Prezident Javier Milei davrida dollarizatsiyaga va qat’iyroq pul-kredit siyosatiga o‘tish investorlar ishonchini qisman tikladi, biroq beqarorlik merosi saqlanib qolmoqda. Masalan, Merval Index 2023 yilda siyosiy aralashuvlar qayta boshlanishidan qo‘rqib, 35% pasayishni boshdan kechirdi, keyingi islohotlarga qaramay [7].

Trumpning Federal Reserve’ni siyosiylashtirish bo‘yicha takliflari—masalan, gubernatorlar muddatini qisqartirish va Fed’ni Kongress byudjetiga bo‘ysundirish—bu natijalarni AQShda takrorlash xavfini tug‘diradi. Agar Fed mustaqil harakat qilish imkoniyatini yo‘qotsa, iqtisodiy zarbalarga javob berishda qiynaladi, bu esa inflyatsiya o‘zgaruvchanligi va bozor ishonchining yo‘qolishiga olib keladi. Natijada AQSh obligatsiya bozorlarida “ishonchlilik priyasi” yuzaga kelishi mumkin, ya’ni investorlar siyosiy barqarorlikka bo‘lgan ishonch pasaygani uchun yuqoriroq daromad talab qilishadi [8]. Bu to‘lqinli ta’sirlar global miqyosda ham seziladi, chunki AQSh dollarining dunyo zaxira valyutasi sifatidagi roli Fed institutsional ishonchliligi bilan chambarchas bog‘liq. Ishonch pasayishi muqobil valyutalar va aktivlarni tanlashga o‘tishni tezlashtirishi, global kapital bozorlarini yanada bo‘linishiga olib kelishi mumkin.

Tarixiy dalillar shuni ko‘rsatadiki: markaziy bank mustaqilligi nafaqat hashamat, balki uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik uchun zarurdir. Trumpning harakatlari ushbu poydevorni yemirish xavfini tug‘diradi, bu esa AQSh va global bozorlar uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Siyosatchilar institutsional himoyani kuchaytirish uchun tezda harakat qilishlari, pul-kredit siyosatini siyosiy bosimlardan himoya qilishlari zarur. Turkiya va Argentina tajribasi markaziy banklar qisqa muddatli siyosiy kun tartibiga bo‘ysuntirilganda nima bo‘lishini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

Manba:
[1] Here's what it really means for Trump to get control of the Federal Reserve board
[2] Strengthen Central Bank Independence to Protect the World Economy
[3] What happens if Trump gets control of the Fed? Warnings from Turkey and Argentina
[4] Central Bank Independence and stock market outcomes: An event study on Borsa Istanbul
[5] Central Bank Independence and stock market outcomes: An event study on Borsa Istanbul
[6] Central Bank Independence Under Siege: Implications for Fixed-Income Markets and Inflation Expectations
[7] Eyes Back on Argentina: Why This Market is Back on Our Radar
[8] Central Bank Independence and Inflation Volatility in Developing Countries