Perp DEX ning "singulyar nuqtasi": Nega Hyperliquid zanjirdagi derivativlar eshigini ochib bera oldi?

“Derivativlar DeFi uchun muqaddas graal hisoblanadi”, zanjirdagi perp protokollari DeFi’ning ikkinchi bosqichiga kirish chiptasi ekanligi haqida bozor 2020-yildayoq konsensusga erishgan edi.

Biroq, so‘nggi 5 yil davomida, xoh samaradorlik, xoh xarajatlar tufayli bo‘lsin, perp DEX doimo “samaradorlik” va “markazsizlashtirish” o‘rtasida og‘ir tanlov qilishga majbur bo‘ldi. GMX boshchiligidagi AMM modeli ruxsatsiz savdoni amalga oshirgan bo‘lsa-da, savdo tezligi, slippage va likvidlik bo‘yicha CEX bilan raqobat qila olmadi.

Hyperliquid paydo bo‘lguniga qadar, u o‘zining noyob zanjirdagi order book arxitekturasi orqali to‘liq o‘zini boshqaradigan blockchain’da CEX darajasidagi silliq tajribani taqdim etdi. Yaqinda qabul qilingan HIP-3 taklifi esa Crypto va TradFi o‘rtasidagi devorni buzib, zanjirda ko‘proq aktivlar bilan savdo qilishning cheksiz imkoniyatlarini ochdi.

Ushbu maqolada sizni Hyperliquid’ning ishlash mexanizmi, daromad manbalari bilan tanishtiramiz, uning potensial xavflarini ob’ektiv tahlil qilamiz va DeFi derivativlar yo‘nalishiga qanday inqilobiy o‘zgarishlar olib kelishini muhokama qilamiz.

perp DEX yo‘nalishining aylanishi

Leverage — moliya sohasining asosiy primitivi. Rivojlangan moliyaviy bozorlarda derivativ savdolar likvidlik, kapital hajmi va savdo ko‘lamida spotdan ancha ustun, chunki margin va leverage mexanizmi orqali cheklangan mablag‘ bilan katta bozor hajmini boshqarish, hedging, spekulyatsiya va daromad boshqaruvi kabi turli ehtiyojlarni qondirish mumkin.

Crypto olamida ham, kamida CEX sohasida, bu qonuniyat o‘z isbotini topdi. 2020-yildayoq CEX’da fyuchers shartnomalari asosidagi derivativ savdolar spot savdoni siqib chiqarib, bozorni boshqara boshladi.

Coinglass ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi 24 soat ichida yetakchi CEX fyuchers kunlik savdo hajmi bir necha yuz million dollarga yetdi, Binance esa 1300 milliard dollarni ortda qoldirdi.

Manba: Coinglass

Bunga qarama-qarshi ravishda, zanjirdagi perp DEX besh yillik uzoq yo‘lni bosib o‘tdi. Bu davrda dYdX zanjirdagi order book orqali markazlashgan tajribaga yaqinlashishga harakat qildi, biroq samaradorlik va markazsizlashtirish muvozanatida muammolarga duch keldi. GMX boshchiligidagi AMM modeli ruxsatsiz savdoni amalga oshirdi, biroq savdo tezligi, slippage va likvidlikda CEX’dan ancha orqada qoldi.

Aslida, 2022-yil noyabr boshida FTX’ning kutilmagan qulashi qisqa muddatda GMX, dYdX kabi zanjirdagi derivativ protokollar savdo hajmi va yangi foydalanuvchilar soni bo‘yicha portlashga olib keldi. Biroq, bozor muhiti, zanjirdagi savdo samaradorligi, savdo chuqurligi va turli aktivlar bilan savdo qilish imkoniyati kabi omillar tufayli butun yo‘nalish tez orada yana jimjitlikka cho‘mdi.

Haqiqatni tan olish kerakki, foydalanuvchilar zanjirdagi savdoda xuddi shunday likvidatsiya xavfiga duch kelishini, biroq CEX darajasidagi likvidlik va tajribani ololmasligini anglagan zahoti, migratsiya qilish istagi nolga teng bo‘ladi.

Shunday ekan, muammo “zanjirdagi derivativlarga ehtiyoj bormi”da emas, balki CEX o‘rnini bosa oladigan qiymatni taqdim eta oladigan va samaradorlik muammosini hal qiladigan mahsulot shakli yetishmasligida.

Bozordagi bo‘shliq juda aniq: DeFi uchun haqiqiy CEX darajasidagi tajribani bera oladigan perp DEX protokoli kerak.

Aynan shunday sharoitda Hyperliquid butun yo‘nalishga yangi o‘zgarish olib kirdi. Ko‘pchilik bilmaydi, lekin Hyperliquid bu yil ommalashgan bo‘lsa-da, u aslida 2023-yildayoq ishga tushirilgan va so‘nggi ikki yil davomida doimiy ravishda yangilanib kelmoqda.

Hyperliquid “zanjirdagi CEX”ning yakuniy shaklimi?

perp DEX yo‘nalishidagi uzoq davom etgan “samaradorlik vs. markazsizlashtirish” muammosiga qarshi Hyperliquid’ning maqsadi juda aniq — zanjirda to‘g‘ridan-to‘g‘ri CEX darajasidagi silliq tajribani takrorlash.

Buning uchun u radikal yo‘lni tanladi: mavjud umumiy blockchain’larning samaradorlik cheklovlariga tayanmasdan, Arbitrum Orbit texnologik stack asosida o‘zining maxsus L1 ilova zanjirini qurdi va to‘liq zanjirdagi order book va matching engine’ni shu yerda joylashtirdi.

Bu shuni anglatadiki, buyurtma berish, matching va hisob-kitob qilishning barcha bosqichlari zanjirda shaffof tarzda amalga oshadi, shu bilan birga millisekundlik tezlikka erishiladi, arxitekturadan qaraganda, Hyperliquid dYdX’ning “to‘liq zanjirdagi versiyasi”ga o‘xshaydi, endi u hech qanday off-chain matching’ga tayanmaydi va “zanjirdagi CEX”ning yakuniy shakliga intiladi.

Bu radikal yo‘lning natijalari darhol ko‘rindi.

Joriy yil boshidan boshlab, Hyperliquid’ning kunlik savdo hajmi doimiy o‘sib bordi, bir paytlar 20 milliard dollarga yetdi. 2025-yil 25-sentabr holatiga ko‘ra, jami savdo hajmi 2.7 trillion dollardan oshdi, daromad hajmi esa ko‘plab ikkinchi darajali CEX’lardan yuqori. Bu zanjirdagi derivativlarga ehtiyoj yo‘qligi emas, balki DeFi xususiyatlariga mos mahsulot shakli yetishmasligini ko‘rsatadi.

Manba: Hyperliquid

Albatta, bunday kuchli o‘sish tezda ekotizimga tortish kuchini olib keldi. Yaqinda HyperLiquid’da USDH chiqarish huquqi uchun bo‘lib o‘tgan tenderda Circle, Paxos, Frax Finance kabi yirik o‘yinchilar ochiq kurashga kirishdi (batafsil o‘qish uchun: “HyperLiquid’dagi USDH nega mashhur bo‘ldi: DeFi stablecoin’larining tayanchi qayerda?”), bu eng yaxshi misol bo‘la oladi.

Biroq, CEX tajribasini takrorlash Hyperliquid uchun yakun emas. Yaqinda qabul qilingan HIP-3 taklifi asosiy infratuzilmaga ruxsatsiz, ishlab chiquvchilar tomonidan joylashtiriladigan perpetual kontrakt bozorini olib kirdi. Ilgari faqat asosiy jamoa trading pair’larni ishga tushira olardi, endi esa 1 million HYPE staking qilgan har qanday foydalanuvchi o‘z bozorini zanjirda joylashtira oladi.

Qisqacha aytganda, HIP-3 Hyperliquid’da istalgan aktiv uchun ruxsatsiz derivativ bozorini yaratish va ishga tushirish imkonini beradi. Bu Perp DEX’larning faqat asosiy kriptovalyutalar bilan cheklangan savdo imkoniyatini butunlay buzadi. HIP-3 doirasida, kelajakda Hyperliquid’da quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin:

• Aksiya bozori: Tesla (TSLA), Apple (AAPL) kabi global moliyaviy bozorlarning yetakchi aktivlari bilan savdo;
• Xomashyo va Forex: Oltin (XAU), kumush (XAG) yoki EUR/USD kabi an’anaviy moliyaviy mahsulotlar bilan savdo;
• Prognoz bozorlari: Turli voqealarga pul tikish, masalan, “Federal Reserve keyingi safar foiz stavkasini pasaytiradimi”, “ma’lum bir blue-chip NFT’ning floor price’i” va boshqalar;

Bu, shubhasiz, Hyperliquid’ning aktiv turlari va potensial foydalanuvchilar doirasini kengaytiradi, DeFi va TradFi o‘rtasidagi chegarani xira qiladi. Boshqacha aytganda, bu har qanday global foydalanuvchiga markazsiz, ruxsatsiz tarzda an’anaviy dunyoning asosiy aktivlari va moliyaviy o‘yinlariga kirish imkonini beradi.

Tangani ikkinchi tomoni nima?

Biroq, Hyperliquid’ning yuqori samaradorligi va innovatsion modeli hayajonli bo‘lsa-da, uning orqasida e’tibordan chetda qolmasligi kerak bo‘lgan xavflar ham mavjud, ayniqsa u hali katta inqiroz “stress-test”idan o‘tmagan hozirgi paytda.

Cross-chain bridge muammosi birinchi o‘rinda turadi, bu hamjamiyatda eng ko‘p muhokama qilinadigan masala. Hyperliquid 3/4 multi-signature orqali boshqariladigan cross-chain bridge orqali asosiy tarmoq bilan ulanadi, bu esa markazlashgan ishonch nuqtasini yaratadi. Agar ushbu imzolar baxtsiz hodisa (masalan, private key yo‘qolishi) yoki yovuz niyat (masalan, til biriktirib zarar yetkazish) tufayli muammoga uchrasa, cross-chain bridge’dagi barcha foydalanuvchi aktivlari xavf ostida qoladi.

Keyingi xavf treasury strategiyasi bilan bog‘liq, chunki HLP treasury daromadi kafolatlanmagan. Agar market-maker’ning strategiyasi muayyan bozor sharoitida zarar ko‘rsa, treasury’ga kiritilgan asosiy kapital ham kamayadi, foydalanuvchilar yuqori daromad kutayotgan bo‘lsa-da, strategiya muvaffaqiyatsiz bo‘lish xavfini ham o‘z zimmalariga oladilar.

Shuningdek, zanjirdagi protokol sifatida Hyperliquid smart-kontraktdagi xatoliklar, oracle narxlaridagi xatolar va leverage savdoda foydalanuvchilarning likvidatsiya qilinishi kabi an’anaviy DeFi xavflariga ham duch keladi. Aslida, so‘nggi bir necha oyda platformada kichik market cap’ga ega tokenlar narxi yovuz niyat bilan manipulyatsiya qilinishi natijasida bir necha bor keng ko‘lamli ekstremal likvidatsiya holatlari yuz berdi, bu esa risk nazorati va bozor monitoringi borasida hali ishlash kerakligini ko‘rsatadi.

Yana bir muhim jihat shuki, ko‘pchilik hisobga olmaydigan masala — tez o‘sayotgan platforma sifatida Hyperliquid hali katta compliance tekshiruvlari yoki jiddiy xavfsizlik hodisalarini boshdan kechirmagan. Platforma tez kengayayotgan bosqichda xavflar ko‘pincha o‘sish sur’ati fonida ko‘rinmay qoladi.

Umuman olganda, perp DEX hikoyasi hali tugamagan.

Hyperliquid faqat boshlanishi, uning tez o‘sishi zanjirdagi derivativlarga haqiqiy ehtiyoj borligini isbotladi va arxitektura innovatsiyasi orqali samaradorlik muammosini hal qilish mumkinligini ko‘rsatdi. HIP-3 esa tasavvurni aksiyalar, oltin, forex va hatto prognoz bozorlariga kengaytirdi, DeFi va TradFi o‘rtasidagi chegarani ilk bor haqiqiy xira qildi.

Yuqori daromad va yuqori xavf doimo yonma-yon yuradi, biroq makro nuqtai nazardan qaraganda, DeFi derivativlar yo‘nalishining jozibasi biror loyiha xavfi bilan so‘nmaydi. Kelajakda Hyperliquid/Aster’dan keyin yangi zanjirdagi derivativlar yetakchi loyihalari paydo bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, agar DeFi ekotizimi va derivativlar yo‘nalishining jozibasi va imkoniyatlariga ishonadigan bo‘lsak, shunday “seed” loyihalarga yetarlicha e’tibor qaratishimiz kerak.

Balki bir necha yildan so‘ng orqaga qarasak, bu yangi tarixiy imkoniyat bo‘lib chiqadi.